Xülasə

“Bloomberg” hesab edir ki, saziş “Yeni Donald Tramp administrasiyasının gətirəcəyi qeyri-müəyyənliyə və onun canlandıracağı düşmən maksimum təzyiq yanaşmasına qarşı İranın ən yaxşı müdafiəsi olacaq”. Müqavilə hələ ratifikasiya olunmasa da, kollektiv Qərbin niyə belə qəzəbləndiyini təxmin etmək çətin deyil. Rusiya-İran razılaşması açıq şəkildə Tehranın Xəzərin hüquqi statusu haqqında Konvensiyanı ratifikasiya edəcəyi anı yaxınlaşdırır. Və bu, – xatırladaq – Xəzər dənizinin sülh, mehriban qonşuluq və dostluq zonası kimi qorunub saxlanması üçün Xəzəryanı “beş” dövlətlər arasında əməkdaşlığa dair məqalələrdən ibarətdir. Tamamilə aydındır ki, dövlətlərin liderləri Vladimir Putin və Məsud Pezeşkian rəsmi olaraq elan edilmiş “çərçivə” müddəalarından daha iddialı vəzifələri və mövcud riskləri və çağırışları müzakirə ediblər.Xatırladaq ki, 2018-ci il avqustun 2-də Qazaxıstanın Aktau şəhərində Azərbaycan, İran, Qazaxıstan, Rusiya və Türkmənistan arasında dənizin hüquqi statusunu, akvatoriya və dəniz dibinin ərazi delimitasiyasını müəyyən edən Xəzər Konvensiyası imzalanıb. İran parlamenti ərazi sularının ölçüldüyü “düz əsas xətlərin” müəyyən edilməsi metodologiyasının tam işlənmədiyini əsas gətirərək, hələlik onu ratifikasiya etməyib. Aparıcı ekspertlərin fikrincə, Tehran Xəzərin həm su səthinin, həm də dibinin bərabər hissələrə – hər tərəfdən 20%-ə bölünməsində israr edir ki, bu da sahil xəttinə nisbətən onun sektorunu iki dəfə artıracaq, lakin Rusiya Xəzərin akvatoriyasının bölünməsinin əleyhinədir, belə ki, bu, son onilliklər ərzində yaradılmış su anbarından iqtisadi istifadə rejimini necə pozacaq.Azərbaycan, Qazaxıstan və Türkmənistan Xəzərin dibini və akvatoriyasını (hər bir nöqtəsi bu dövlətlərin sahillərində müvafiq ən yaxın nöqtələrdən bərabər məsafədə yerləşən xətt) bölmək üçün “median” üsuluna riayət edirlər. Bu halda İran cəmi 14% alacaqdı ki, bu da təbii ki, bu sahənin resurslar baxımından kasıb ola biləcəyini nəzərə alsaq, bu, ona uyğun gəlmir.Ona görə də təklif olunur ki, ilkin birbaşa xətlərin yaradılması metodu Xəzəryanı ölkələr arasında beştərəfli danışıqlar prosesində müəyyən edilməlidir. Dənizin dibi və ehtiyatları ilə bağlı məsələ ikitərəfli və ya üçtərəfli sazişlər bağlanmaqla Xəzər dənizinin şimal hissəsində həll olunub və burada İran Türkmənistan və Azərbaycanla hansısa yolla razılığa gəlməlidir. Eyni zamanda, Xəzər “beşliyinə” daxil olmayan dövlətlərin Xəzərdə öz hərbi mövcudluğunu qurmaq cəhdləri ilə bağlı daha böyük risklər və problemlər mövcuddur. Xüsusilə, 2021-ci ilin sentyabrında Pakistanın sonradan qoşulduğu Xəzər dənizinin sahilində və sularında Azərbaycan-Türkiyə hərbi təlimləri Tehranın kəskin mənfi reaksiyasına səbəb olub. İran dərhal konvensiyanın bu cür təlimlərin keçirilməsinin qeyri-qanuniliyi maddəsinə istinad edib. Lakin formal olaraq Azərbaycan onun müddəalarını pozmayıb, çünki o, yalnız “Xəzər beşliyi”nin bütün iştirakçıları tərəfindən ratifikasiya edildikdən sonra qüvvəyə minir.Hərbi amil təkcə İranın deyil, məsələn, Qazaxıstanın da gündəmindədir, burada bəzi ekspertlər NATO nümayəndələrinin və ya üçüncü ölkələrin Xəzər dənizində görünməsindən ehtiyat edirlər ki, bu da region üçün ciddi təhlükə törədən və təkcə onun təhlükəsizliyinin bütövlüyünü deyil, həm də dövlətlər arasında əldə edilmiş razılaşmaları pozur. Bundan əlavə, qeyri-Xəzəryanı dövlətlərə qarşı hərbi əməliyyatların aparılması üçün nəzərdə tutulan hərbi bazaların yaradılması üçün boşluq qalmaqdadır. Təsadüfi deyil ki, Xəzər sammitlərinin birində Qazaxıstan Respublikasının Prezidenti Qasım-Jomart Tokayev Xəzər dənizinin “geostrateji mövqeyinə, zəngin təbii ehtiyatların mövcudluğuna və unikal tranzit potensialına görə görünməmiş qlobal tufan kontekstində əhəmiyyətini vurğuladı”. Qazaxıstan liderinin sözlərinə görə, Aktau sammiti “bütün dünya ictimaiyyətinə nümayiş etdirdi ki, Xəzəryanı dövlətlər ən mürəkkəb məsələləri yalnız sülh yolu ilə, mehriban qonşuluq və dostluq ruhunda həll etməyə qadirdir”.Yeri gəlmişkən, bir sıra Qərb analitiklərinin fikrincə, Vaşinqtonun strateji düşüncəsində Xəzər “geosiyasi qara dəlik”dir. Məsələn, ABŞ-ın Milli Təhlükəsizlik Strategiyası, ABŞ-ın Mərkəzi Asiya üzrə Strategiyası, NATO-nun Strateji Konsepsiyası, o cümlədən regionun məsuliyyət zonasında yerləşdiyi Avropa (EUCOM) və Mərkəzi (CENTCOM) ABŞ komandanlıqlarının mövqelərinə dair bəyanatlarda Xəzər dənizi ümumiyyətlə qeyd olunmur. Yeri gəlmişkən, hələ 2023-cü ildə “Heritage” Fondunun ekspertləri ABŞ-ın hərbi-siyasi rəhbərliyi və onun tərəfdaşları tərəfindən “Xəzər dənizində” geosiyasi məqsədlərinə nail olmaq üçün istifadə oluna biləcək müəyyən “böyük plan”la çıxış etmişdilər”.Birincisi, ekspertlər ABŞ-ın regionda yüksək səviyyəli diplomatik mövcudluğunun artırılmasına çağırıblar, çünki Rusiya, Çin və İranın yüksək səviyyəli rəsmiləri müntəzəm olaraq Bakı, Astana və Aşqabadda olur, son vaxtlar isə bu ölkələrə az sayda “ciddi amerikalı” səfər edir.İkincisi, dəniz əməkdaşlığına “yaradıcı” yanaşma lazımdır: ABŞ Hərbi Dəniz Qüvvələrinin Xəzərdə heç vaxt fiziki iştirakı olmayacağına görə, Vaşinqton Xəzərdəki dənizçilik və digər imkanları yaxşı başa düşməsi üçün fəal şəkildə təlim, zabit mübadiləsi və avadanlıqların təkmilləşdirilməsi təmin etməlidir. Üçüncüsü, NATO-nun Xəzər regionuna “yaxınlaşmasına” imkan verəcək ABŞ Sahil Mühafizəsinin təcrübəsindən istifadəni dövlətlərin üzərinə qoymaq lazımdır.Dördüncüsü, Vaşinqton region ölkələrinə təhlükəsizlik və müdafiə imkanlarının artırılmasında “yardım göstərməlidir”, o cümlədən ABŞ Türkiyə ilə “bölgədəki tərəfdaşların təhlükəsizlik və hərbi imkanlarını yaxşılaşdırmaq üçün işləməlidir”. Bəzi ölkələrdə, məsələn, Türkmənistanda ABŞ müdafiə və təhlükəsizlik əlaqələrini dərinləşdirməyə çalışmalıdır, lakin açıq və ya açıq şəkildə deyil”.Beşincisi, Ukraynanın Qara dənizdə sahil müdafiəsinin yaradılması təcrübəsinin Xəzər dənizində tətbiqində region ölkələrinə yardım göstərmək. Xüsusilə, NATO Xəzər dənizində aktual ola biləcək robotlaşdırılmış döyüş imkanlarına, informasiya üstünlüyünə və gəmi əleyhinə raketlərin üstünlüyünə əsaslanan yeni sahil müdafiəsi konsepsiyası və əməliyyatlar konsepsiyasının (CONOPS) yaradılmasında Ukrayna təcrübəsini tətbiq edə bilər.Və nəhayət, regional tərəfdaşlara təhlükəsizliyin təmin edilməsi, fəallaşması və bu məsələyə mane olan bürokratik maneələrin aradan qaldırılması üçün hərbi yardım göstərmək.Qeyd edək ki, ABŞ imperiya planları hazırladığı bir vaxtda Şimal-Cənub nəqliyyat dəhlizi və ona bitişik marşrutlar üzrə yükdaşımanın aktual problemlərinə həsr olunmuş Xəzər Regionu Nəqliyyat Logistikası 2025 forumuna sakit və dinc şəkildə hazırlıqlar başlayıb. Həştərxan, İran, BƏƏ, Hindistan, Türkmənistan, Qazaxıstan, Belarus, Azərbaycan və digər ölkələrdə Rusiyadan nümayəndə heyətinin iştirakı gözlənilir.Gələcəkdə daha çox şeylər olacaq…